صفحه اصلی / اخبار/ چارسو / پاسداشت ناجی اخلاق در عرصه حقوق

پاسداشت ناجی اخلاق در عرصه حقوق


شب‌بو خضری
پاسداشت ناجی اخلاق در عرصه حقوق

 همزمان با سومین سالگرد درگذشت پدر علم حقوق، دکتر امیرناصر کاتوزیان، انجمن حقوق شناسی ایرانیان مراسم بزرگداشت ایشان را با همکاری خانه اندیشمندان علوم انسانی برگزار کرد. در این مراسم که سالن فردوسی خانه اندیشمندان علوم انسانی و با حضور اساتید و دانشجویان حقوق و وکلای دادگستری از سراسر کشور برگزار شد، محمدحسین ساکت، بهمن کشاورز، مرتضی شهبازی نیا، امیر حسین آبادی، لعیا جنیدی و فرشاد رحیمی در وصف استاد فقید سخنانی را ارایه دادند که یاد و خاطره استاد کاتوزیان را در دل محفل نشینان زنده کرد.

در ابتدای مراسم محمد حسین ساکت پس از ایراد سخنانی در باب فلسفه علم حقوق و سرچشمه و خاستگاه آن، و اینکه در ایران دکتر کاتوزیان پایه گذار این شاخه از علم حقوق بوده، با ابراز تأسف از عدم توجه محافل علمی و دانشگاه ها به این مهم و فراموش کردن افرادی که قبلاً به این موضوع پرداخته بیان کردند: «سوگمندانه در سراسر نگاشته هایی که از فلسفه حقوق سخن رانده اند چه در غرب و چه در شرق، هنگامی که به سده های میانه می رسند نامی و یادی از سهم سترگ اندیشمندان در پرداختن به فلسفه حقوق نمی بینیم. این غفلت و فراموشی حتی در کتابهایی مانند مبانی حقوق شادروان دکتر هومن و فلسفه حقوق زنده یاد استاد دکتر کاتوزیان نیز دیده می شود. حقوق دانان عرب هم نیم نگاهی به این موضوع نداشته اند. اشاره کوتاه و گذرای دکتر کاتوزیان به خواجه نصیر الدین طوسی و اخلاق ناصری او در سده هفتم هجری گره گشا نیست. آنچه در گذشته جای فلسفه حقوق را در اسلام پر می کرده است دانش اصول فقه بوده است. با این همه نخستین رگه ها و رده ها در فلسفه حقوق از نگاه فرزانگان مسلمان را میتوان در تک نگاری ابن مسکویه سراغ گرفت که درباره چیستی دادگری است و در قالب رساله ای در پاسخ به فیلسوف و صوفی هم روزگارش ابوحیان توحیدی نوشته است.»

پس از آن ریاست اتحادیه سراسری کانون وکلاهای دادگستری ایران در وصف استاد مرحوم خاطراتی را نقل کرده و اظهار داشتند: «چیزی که به آن علاقه مند بودم کسب فیض از حضور اساتید بود و توانستم از محضر اساتید دکتر امامی، دکتر صانعی، دکتر علی آبادی، دکتر معتمد، دکتر دادبان، دکتر شهیدی و ... مستفیض شده و شاگرد آن ها باشم ولی تنها غبنی که برای من مانده و هنوز هم هست، این است که متأسفانه هرگز توفیق نداشتم که شاگرد مستقیم استاد کاتوزیان باشم؛ هرچند که در حد توان از منشآت و کتب شان استفاده کردم و نیز از زمان آشنایی با ایشان از حضورشان تلمذ کردم. آنچه از کلاس ایشان می شنیدم بنده را بیشتر راغب می کرد تا در حضورشان شاگردی کنم چون کلاس هایشان کلاس جزوه نویسی نبوده و با سایر کلاس های حقوق متفاوت بود».

بهمن کشاورز در ادامه افزودند: «فرآیند و عوامل زیادی در کنار هم چیده شده تا دکتر کاتوزیان به وجود آید؛ از پدر و مادر خوب و اصالت خانوادگی گرفته تا استعداد و تلاش و کوشایی ایشان و علاقه به عدالت؛ اما آنچه نباید نادیده گرفته شود در کنار این عوامل، زحمات و پشتیبانی های همسر گرامی شان است. دکتر کاتوزیان اگر دکتر کاتوزیان شد حاصل حمایت ها و همبستگی های همسرشان است که همیشه مثل پروانه دور استاد می چرخیدند».

در ادامه مراسم لعیا جنیدی، معاون حقوقی ریاست جمهوری و استاد حقوق با بیان اوصاف وویژگی های خاص استاد کاتوزیان، ارزش عدالت و آزادی را که نظم حقوقی ایشان را تشکیل می داد، مورد اشاره قرار دادند و افزودند: «زمانی که شاگرد استاد کاتوزیان بودیم از ما خواست تا درباره آزادی اندیشه و بیان بنویسیم و کتابشان با این نام حاصل تفکر و هم اندیشی ما در این خصوص بود. ایشان متأثر از کانت بوده و آزادی کانتی را قبول داشته و برای آن حد و حدودی قایل شده بود. حد آزادی از نگاه استاد لطمه نزدن به حریم امنیت دیگران بود. استاد در حین اینکه به آزادی، به ویژه آزادی بیان ارزش داد، حدش را شناخت و برایش چارچوبی قرار داد. ایشان آزادی اراده را اداره روابط مردم قرار داد و همیشه توصیه می کردند که باید اراده در خدمت حقوق باشد، نه حقوق در خدمت اراده. ارزش دیگر استاد عدالت بود و برخلاف ارزش آزادی که وقتی به جایی رسید باید محدود شده و از ادامه آن جلوگیری کرد، برای عدالت مرز و محدود قایل نبودند. استاد همیشه می فرمودند که عدالت یک ابهامی دارد و باید از آن ابهام استفاده کرد و فضاهای خالی حقوق را با آن پوشاند تا بتوان احکام عادلانه ای صادر کرد. ایشان از ابهامات عدالت استفاده کردند تا مقتضیات زمان در نظر گرفته شود و این مهم را به قضات نیز توصیه می کردند».

جنیدی در ادامه سخنان خود به ارزش دیگر و مهم استاد کاتوزیان اشاره کرده و بیان داشتند: «ارزش دیگر ایشان اعتقادشان به کارکرد مذهب در درون نظام بود. ایشان به تئوری پیوست معتقد بوده و مذهب و حقوق را دو جز لاینفک یک علم واحد می دانستند. فلسفه حقوق وی آمیزه ای از بسیاری از تفکرات بود». ایشان هم چنین با عنوان کردن مسایلی در باب مغایرت مذهب و قوانین و وجود اقوال و فتاوای معتبر متفاوت افزودند: «در چنین شرایطی باید قولی که بهترین امکان را برای اداره بهتر کشور داشته باشد، باید پذیرفته شود. با توجه به اینکه اجماع در فقه امامیه جایی ندارد و فی نفسه راه را نمی بندد، در صورت سکوت قانون گذار، باید به فتاوی معتبر مراجعه کرد. بین نفع مشروع شخصی و نفع مشروع عمومی باید نفع عمومی را ترجیح داد و بین حق شخصی و حق عمومی نیز باید حق عمومی را ترجیح دهیم».

در ادامه مراسم فیلمی از مراسم تشییع جنازه استاد دکتر کاتوزیان و بیانات اساتید بزرگ حقوقی مانند دکتر کاتوزیان، دکتر دادخواه، دکتر امینی، دکتر بشیریه و ... در وصف استاد و ویژگی های خاص ایشان که ایشان را در چنین جایگاهی قرار داده بود، به نمایش گذاشته شد.

پس از آن امیر حسین آبادی، ریاست کانون وکلای دادگستری مرکز، با ابراز خرسندی از شاگردی دکتر کاتوزیان و اینکه همیشه از محضرشان مستفیض شده، سخنان خود را در وصف استاد مرحوم چنین بیان داشتند: «همیشه و در همه جا از حضور استاد بهره بهردم ولی مغبونم از اینکه نتوانستم آن چنان که باید از این فرصتی که در بودن کنار ایشان داشتم، استفاده کنم و امیدوارم که ذره ای از آن در من اثر کرده باشد. ویژگی های استاد که ایشان را چنین منحصر به فرد ساخته بود، اندک نبودند و در واقع غیر ممکن است که فردی با تنها یک ویزگی مختص خود به چنین جایگاهی دست پیدا کند و به این درجه از محبوبیت برسد. در وصف ویژگی های استاد اگر بخواهیم زبان بگشاییم مسلماً در یک یا چند جلسه نمی توانیم ایشان را توصیف کنیم و این امر زمان بسیاری را می طلبد ولی اگر بخواهم فارغ از ویژگی هایی که دیگر اساتید در مورد دکتر کاتوزیان بیان کردند، چیزی بگویم باید ابتدا به ویژگی خاص بودن در روش تحقیق و علم شان اشاره کنم. ایشان در این زمینه بسیار وسواس بوده و تمامی مسایل را بسیار موشکافانه بررسی می کردند و حتی به مسایل فرعی نیز اهمیت می دادند و بارها پیش آمده که برای یک مسأله فرعی که احتمال تغییر در یک نظر را داشت، چاپ کتاب را مدت ها به تأخیر می انداختند. ولی این تنها ویژگی شان نبود، پایداری و حفظ منش و شخصیتشان از خصوصیات بارز ایشان بودد که در هر کسی نمی توان دید. ایشان هرگز در مقابل کسی کرنش نکرده اند؛ با اینکه در مورد دکتر امامی و دکتر شهابی همیشه قایل به احترام بود ولی در غیر آن در مورد هیچ استادی اغراق نمی کرد».

دکتر شهبازی نیا دیگر سخنران این مراسم در وصف استاد چنین برآمدند: « دکتر کاتوزیان به مفهوم واقعی کلمه خورشید ربانی آسمان حقوق ایران بودند. در ادبیات مولانا مراد از خورشید ربانی افرادی هستند که شمع و چراغ بشر در مسیر زندگی باشند. همان طور که حافظ در غزل، سعدی در سخن و مولانا در عرفان، استاد کاتوزیان نیز آسمان حقوق ایران را چنان برکشید که تصور اینکه کسی دیگر به این زودی چنین در این آسمان بتواند بدرخشد، کم خواهد بود. هرچند تلاش و پشتکار ایشان برای کسب علم در نوع خود بی نظیر بوده ولی بی لطف خاصه خداوند ایشان به چنین جایگاهی نمی رسیدند و این است که به عقیده بنده دکتر کاتوزیان خورشید ربانی آسمان علم حقوق ایران هستند».

ریاست دانشکده حقوق دانشگاه تربیت مدرس در ادامه سخنان خود در وصف استاد اظهار کردند: «رمز جاودانگی ایشان هنرمندانه زیستن ایشان بود. دانشمندانی ماندگارند که علاوه بر دانش توانسته اند هنرمندانه زندگی کنند که این خصوصیت در استاد به وضوح دیده می شد. از ویژگی های مهم استاد کاتوزیان وارستگی به حد اعلای کلمه بود. ایشان مال و جاه را نمی خواست و چون نمی خواست برای کس نمی لغزید و نداشت و چون نداشت برای حفظ داشته ها هم تلاش نمی کرد و به همین خاطر آزاده به معنای واقعی کلمه بودند و در اسارت مال دنیا نبودند. از نظر ایشان آزادی مقید بود ولی به نظر بیشتر این قیودات، قیودات درونی بود؛ قیوداتی از جنس برتر نهادن منافع و مصالح عمومی بر منافع و مصالح شخصی بود. از دیگر ویژگی های منحصر به فرد ایشان تلفیق بسیار طبیعی قانون، عدالت و اخلاق بود. دکتر کاتوزیان هرگز قانون گریزی را تشویق نکردند. ایشان وفادار، ملتزم و متعهد به قانون بود و حکومت قانون و جایگاه حکومت قانون را به نحو کامل به رسمیت می شناخت ولی هرگز فریفته زرق و برق حکومت قانون نشد. عاشق و دلداده عدالت بود به همین خاطر از پوسته حاکمیت قانون و شاخص های شکلی حکومت قانون گذشته بود و به شاخص های ماهوی قانون بیشتر تکیه و باور داشت و در بین این شاخص ها، مهم ترین شاخص عادلانه بودن قانون بود و به همین خاطر با اینکه پایبندی و وفاداری به قانون به طور کامل در نوشته های ایشان وجود دارد ولی در مقدمه کتاب حقوق خانواده ایشان می خوانیم که ایشان فرمودند: «اگر قانونی آثار ستمگرانه داشته باشد از تمام ابزاری که حقوق در اختیار من گذاشته استفاده خواهم کرد که این قانون را از جلا و رونق بیندازم». دیگر خصیصه بارز و مهم ایشان چگونگی استفاده از حقوق تطبیقی است. اگر حقوق تطبیقی با تعصب مفرط ملی و یا ضعف نفس همراه باشد نه تنها مفید واقع نخواهد شد بلکه آثار زیانباری نیز خواهد داشت که دکتر کاتوزیان در حقوق تطبیقی این اعتماد به نفس را وارد کرد و بسیار هنرمندانه در این زمینه عمل کرد. هنر دیگر ایشان جامعیت بود. دکتر کاتوزیان به معنای واقعی کلمه مرجع فکری بودند. ایشان علاوه بر تسلط بر فقه، اصول، حقوق جدید، نظام های حقوقی دنیا را خوب می شناختند و توانایی و قابلیت برجسته زبانی داشته و به ادبیات فارسی کاملاً مسلط بوده و در عین حال، نیازها و سنت ها و محیط را نیز می شناختند و به همین دلیل راه درست را انتخاب می کردند. بعد دیگر هنرمندی دکتر کاتوزیان این بود که ایشان در حوزه اندیشه نیز معمار بودند و در ساختمان فکری تمام جامعه حقوقی نقش داشتند و این هنرمندی حتی از آثارشان نیز سرایت می کند و تنها مختص افرادی نیست که در محضر ایشان به طور مستقیم شاگردی کردند».

در خاتمه، فرشاد رحیمی عضو معاون دیوان عالی کشور با ذکر خاطره ای، یکی از مهم ترین خصیصه های استاد کاتوزیان را چنین مورد تأکید قرار دادند: «استاد کاتوزیان ویژگی های فراوانی داشتند که اساتید آن ها را مورد اشاره قرار دارند ولی آنچه برای بنده از همه مهم تر است و به ویژه در صنف بنده بیشتر مورد توجه قرار می گیرد، روحیه نقدپذیری ایشان بود که ایشان را متمایز از هر شخص دیگری می نمود طوری که بنده یک بار در خصوص یک موضوع حقوقی سؤالی را نزد ایشان مطرح نموده و ایشان به بنده جوابی دادند ولی بعد از گذشت چند روز که بنابر قول خودشان بیشتر در این زمینه تحقیق و مطالعه کرده بودند به جواب صحیح رسیده و خود به بنده فرمودند که آن جوابی که قبلاً به شما داده بودم نادرست بوده و جواب صحیح سؤال چیز دیگری است. این گونه رفتارهایشان نشان از نقدپذیر بودن ایشان دارد». ایشان هم چنین افزودند: «هر اندیشمندی بعد از مدتی نسبت به باورهای خود نوعی تعصب پیدا کرده و این یک آفت دامن گیر دنیای علوم است که استاد فقید این آفت را به خوبی شناسایی کرده و در راستای دفع آن همیشه این توصیه مهم را به محققان و پژوهشگران علم حقوق می نمودند که هر گاه قصد داشتیم چیزی بنویسیم، به طور کامل آن را ویرایش کنیم و سپس بنویسیم. در صورتی که با عجله آن را نوشته، هرچند با مطالعه و تفحص قبلی همراه بوده باشد، هنگام ویرایش نسبت به آن تعصب پیدا خواهیم کرد و کمتر حاضر به ویرایش آن خواهیم شد».

در پایان مراسم انجمن حقوق شناسی کتابی با نام «یاد استاد» که در رثای استاد امیر ناصر کاتوزیان توسط حقوق دانانی که در محضر استاد فقید شاگردی نموده، کتابت شده را به مهمانان مراسم اعطا نمودند.

 

0 نظر برای “ پاسداشت ناجی اخلاق در عرصه حقوق

منتظر نظرات شما هستیم

نگران نباشید، ایمیل شما منتشر نمیشود.