جرم نشر اکاذیب و نسبت دادن خلاف‌ حقیقت

یکی از اتهامات انتسابی شایع به‌ویژه به اصحاب رسانه، ارتکاب نشر اکاذیب به قصد تشویش اذهان عمومی است که رویه قضایی در انطباق مصداق با ماده قانون و تشخیص قضایی ارتکاب این جرم، اغلب رویکردهای متفاوت دارد. هر چند تشریح جزئیات موضوع در یک یادداشت کوتاه ممکن نیست، اما در این نوشتار مختصر، نکاتی را درباره نشر اکاذیب و نسبت دادن اعمال خلاف حقیقت به دیگران مورد اشاره قرار می‌دهیم:

ماده 698 قانون مجازات اسلامی مقرر می‌دارد: «هر کس به قصد اضرار به غیر یا تشویش اذهان عمومی یا مقامات رسمی به وسیله نامه یا شکواییه یا مراسلات یا عرایض یا گزارش یا توزیع هر گونه اوراق چاپی یا خطی، یا امضا یا بدون امضا، اکاذیبی را اظهار کند، یا با همان مقاصد اعمالی را بر خلاف حقیقت، راسا یا به‌عنوان نقل قول به شخص حقیقی یا حقوقی یا مقامات رسمی، تصریحا نسبت دهد، اعم از اینکه از طریق مزبور به نحوی از انحا ضرر مادی یا معنوی به غیر وارد شود یا نه، علاوه‌بر اعاده حیثیت درصورت امکان، باید به حبس از دو ماه تا دو سال یا شلاق تا 74 ضربه محکوم شود.»

اما نکات بارز درباره مقررات این ماده:

1-  ماده 698، دارای دو عنوان مجرمانه مستقل با عنصر روانی از حیث سوء‌نیت خاص، مشترک و مجازات قانونی، یکسان است. الف- نشر اکاذیب. ب- نسبت خلاف حقیقت دادن به اشخاص. بنابراین در عنصر مادی و بخشی از عنصر روانی این دو جرم (سوء‌نیت عام) بین این دو عنوان مجرمانه تفاوت وجود دارد. «قصد اضرار به غیر» یا «تشویش اذهان عمومی یا مقامات رسمی»، به‌عنوان سوء‌نیت خاص، بخشی از عنصر روانی هر دو جرم است با این توضیح که برای تحقق ارکان هر یک از این دو جرم، سوای عنصر مادی و سوء‌نیت عام به‌عنوان جزئی از عنصر روانی خاص هر یک، وجود سوء‌نیت خاص در قالب «قصد اضرار به غیر» یا «قصد تشویش اذهان عمومی یا مقامات رسمی» شرط است. اما تحقق اضرار به غیر یا تشویش اذهان به‌عنوان نتیجه عمل مجرمانه در هر دو مورد شرط نیست و چنین برداشتی از قید عبارت «اعم از اینکه از طریق مزبور به نحوی از انحا ضرر مادی یا معنوی به غیر وارد شود یا نه» مستفاد می‌شود.

2ـ همان‌طوری که استاد مرحوم دکتر ابراهیم پاد در کتاب حقوق کیفری اختصاصی یک، اظهارنظر کرده است:

«درنشر اکاذیب اعمال معینی به شخص یا اشخاص نسبت داده نمی‌شود بلکه اخبار و مطالبی بی‌اساس به‌طور کلی اظهار می‌شود‌...». هر چند این جز ماده «بند الف ماده 269 مکرر قانون مجازات عمومی سابق با قسمت اول ماده 698 قانون فعلی ـ با افزودن کلمات نامه یا شکواییه به آن ـ  به‌طور کلی می‌تواند شامل نسبت دادن اعمال غیرواقعی به شخص یا اشخاص معینی نیز باشد ولی قانونگذار این نوع را از اصل موضوع جدا کرده و مستقلا در قسمت دوم ماده مورد حکم قرار داده است.»

بنابراین شخصی که با قصد اضرار به غیر و تشویش اذهان عمومی یا مقامات رسمی و به وسیله مراسلات، ‌به دروغ شایعه کند در فلان شهر ظرف یک هفته یکصد نفر در اثر ابتلا به آنفلو‌آنزای خوکی جان خود را از دست داده‌اند، عملش مصداق نشر اکاذیب است اما اگر شخصی به قصد اضرار به غیر یا تشویش اذهان عمومی، برخلاف حقیقت و به‌انگیزه رأی ندادن مردم به یک کاندیدای انتخاباتی (که این ‌انگیزه به‌عنوان قصد اضرار نیز به شمار می‌آید)، اعلام کند او دارای سه زن صیغه‌ای است، عمل مرتکب مصداق «نسبت دادن برخلاف حقیقت به اشخاص» محسوب می‌شود نه نشر اکاذیب.

3ـ قانونگذار همانند روال معمول در اغلب واژه‌های جزایی، عبارت «تشویش اذهان عمومی» را تعریف نکرده است اما به نظر می‌رسد کاربرد قضایی این عبارت نباید از معنا و مفهوم لغوی و عرفی آن دور باشد. هر چند «تشویش اذهان عمومی» به‌عنوان نتیجه عمل مجرمانه شرط نیست و تنها وجود قصد اضرار به غیر یا تشویش اذهان عمومی در زمان ارتکاب عمل نشر اکاذیب کافی است اما قاضی کیفری برای تشخیص این موضوع «احراز سوءنیت خاص قصد تشویش اذهان عمومی» باید تاثیر عرفی عمل مرتکب را در مشوش کردن یا نا آرام کردن افکار عمومی قبل از صدور رأی، مورد ارزیابی قرار دهد به‌ویژه اینکه از نظر اصول جزایی، اصل بر وجود چنین قصدی نیست. مرجع تعقیب یا صدور حکم باید وجود سوءنیت را در زمان ارتکاب عمل مادی جرم، اثبات کند.