تفتیش عقاید چتری برای پای بندی مردم به قوانین کلیسا

تفتیش عقاید نوعی محکمات عقیدتی به وسیله اسقف‌ها و کشیش‌ها به‌منظور کشف میزان پای‌بندی و وفاداری مردم به قوانین کلیسا بود.

نظام تفتیش عقاید در دوران قبل از رنسانس و قرون وسطای اروپا نوعی نظام قضایی خود مختار در ساختار حکومت­ها بود که اسقف­ها و کشیشان زیر نظر کلیسای روم آن را اداره می‌کردند، اهداف نظام تفتیش عقاید را کشف و شناسایی میزان پای­بندی و وفاداری مردم به قوانین کلیسای کاتولیک رم بود و بیشتر کسانی که توسط خبرچین­ها به عنوان افراد کم‌ایمان یا بی‌ایمان به دستگاه­های تفتیش عقاید معرفی می‌شدند در دادگاه­های تفتیش عقاید مورد بازجوی­های بی‌رحمانه قرار می­گرفتند که در اغلب موارد احکام بسیار سنگینی حتی تا حد زنده زنده سوزانده شدن در آتش در مورد آنها صادر می‌شد.

 گالیله ریاضی­دان و اخترشناس معروف یکی از کسانی بود که در قرون وسطا به اتهام ارتداد سر وکارش به دادگاه تفتیش افتاد. ارتداد گالیله از دیدگاه کلیسای کاتولیک روم آن بود که برخلاف اعتقادات کلیسا با دلایل علمی کروی بودن سیاره زمین و گردش آن به دورخورشید را به اثبات رسانده بود که چنین اظهارنظری از دیدگاه کلیسا گناهی کبیره محسوب می‌شد و گوینده آن مستحق اشد مجازات یعنی مجازات مرگ خواهد بود. در روایت‌های تاریخی آمده است گالیله که هنوز کارهای علمی و تحقیقاتی ناتمامی را در دست داشت، به منظور نجات از مرگ مختومی که قضات کلیسای کاتولیک قصد داشتند، برایش رقم بزنند وقتی رئیس دادگاه تفتیش عقاید از او خواست تا از گفته‌های کفرآمیز خود درخصوص کروی بودن و گشتن زمین به دور خورشید توبه کند، گالیله خواسته او را اجابت کرد ولی بعدها شاگردانش که دردادگاه حضور داشتند نقل کردند: که گالیله درحال ادای توبه پایش را آهسته بر زمین می‌کوبید و زیرلب می­گفت اما تو همچنان کروی هستی و به دور خورشید می‌گردی.

نظام تفتیش عقاید ازقرن12میلادی با هدف مبارزه با فرقه­گرایی مذهبی در کشور فرانسه پایه­گذاری شد بازجویان نظام تفتیش عقایدکه دولتی در دل دولت‌های رسمی را تشکیل می‌دادند از میان کشیش­های وابسته به حلقه دومینیک (DOMINICAN ORDER) انتخاب می‌شدند. سمتی که پیش از این در انحصار قضات روحانی کلیسای کاتولیک بود. عبارت تفتیش عقاید قرون وسطایی به این قضات و دادگاه­های زیرنظر آنها اطلاق می‌شد و فعالیت آنها تا قرن 15م ادامه داشت. در اواخر قرون وسطا و اوایل نهضت رنسانس در اروپا مفهوم و دامنه تفتیش عقاید به مبارزه با مکتب پروتستانیسم که نوعی جنبش اصلاحات در درون کلیسای کاتولیک رم محسوب می­شد، گسترش پیدا کرد زیرا کلیسای کاتولیک چنین اصلاحات پروتستانیسم به­ رهبری مارتین لوتر کشیش آلمانی را معارض حوزه اقتدار مطلق خود و مزایای مادی و حکومتی فراوانی که بر آن مترتب بود می­دانست گسترش این جنبش به سایر کشورهای اروپایی سبب شد تا دادگاه­های تفتیش عقاید در اسپانیا و پرتغال نیز موجودیت پیدا کند دادگاه­های تفتیش عقاید در اسپانیا و پرتغال که دو کشور استعمارگر  زمان خود محسوب می‌شدند، به زودی به مستعمرات آفریقایی وآسیایی و آمریکایی آنها هم گسترش پیدا کرد و به ایجاد دادگاه­های تفتیش عقاید در مستعمرات آسیایی وآفریقایی پرتغال واسپانیا را بیشتر جامعه یهودیان و مسلمانان ساکن در این مستعمرات که به مذهب کاتولیک گرویده بودند، تشکیل می‌دادند زیرا از آن بیم داشتند که این تازه کاتولیک­ها ممکن است در فضا دوباره به مذاهب اصلی خود بازگشته و به شهروندانی خطرناک برای مستعمرات آنها تبدیل شوند، فعالیت دادگاه تفتیش عقاید تا اوایل قرن 19 بجز در حوزه حکمرانی پاپ اعظم کلیسای کاتولیک، در سایر کشورهای اروپایی تعطیل شد. جنگ­ها و لشکرکشی­های ناپلئون بوناپارت به روسیه و سایرکشورهای اروپایی و جنگ­های استقلال که میان مستعمراتی اسپانیا و استقلال‌طلبان در قاره آمریکا درگرفته بود، دربه تعطیلی کشاندن دادگاه­های تفتیش عقاید درآن کشورها تاثیرات تعیین‌کننده داشت.

مفاهیم و اهداف دادگاه‌های تفتیش عقاید

واژه (INQUISITION) به معنی تفتیش عقاید از ریشه واژه لاتین ( INQUISITION ) مشتق شده است و به هر نوع دادگاهی در فرانسه اطلاق می‌شود که قوانین آن بر پایه قوانین روم استوار شده بود و با گذشت زمان به تدریج در قرون وسطا مبنای کار دادگاه­های تفتیش عقاید قرارگرفت. اما معنی لغوی این واژه در زبان انگلیسی به هر اقدامی اطلاق می‌شود که هدف آن مبارزه با کفر و الحاد باشد و کلیسای کاتولیک روم نیز ظاهراً با همین اهداف اقدام به تاسیس دادگاه تفتیش عقاید در قرون وسطا کرده بود اما دادگاه تفتیش عقاید INQUISITION)) از دیدگاه  کلیسای کاتولیک واجد مفهوم دیگری هم به شرح زیر بوده است:

1. قانون اداره امور کلیسا
2. اساسنامه کلیسای کاتولیک درمبارزه با کفر و الحاد
3. برنامه هماهنگ کننده مبارزه علیه کفر و بی‌دینی
4. آیین‌نامه رسیدگی به اتهام کفر و الحاد اشخاص حقیقی

تاریخ نگاران واژه تفتیش عقاید INQUISITION)) را در شرح و توصیف انواع محاکمات عقیدتی که از اواخر قرن 12میلادی درفرانسه و سپس در سایر کشورهای اروپایی آغاز شد به‌کار می‌برند.

تاسیس دادگاه تفتیش عقاید که هدف ظاهری آن مبارزه با کفر و الحاد اعلام شده بود درواقع نوعی واکنش به رشد و گسترش جنبه‌های اصلاح طلبانه بود که در قلمرو کلیسای کاتولیک روم در اروپا توجه و علاقه مردم را به خود جلب کرده بود نقطه اوج­گیری این جنبش­ها مناطقی در جنوب فرانسه و شمال ایتالیا بود. دادگاه­های تفتیش عقاید که خود را مجری اوامر و فرامین پاپ قدیس در کلیسای کاتولیک روم می‌دانستند به نام پاپ اعمال هر نوع شکنجه را برای گرفتن اقرار متهمان به کفر و لامذهبی مجاز اعلام کرده بودند. اما با بالا گرفتن دامنه منازعه میان کلیسای کاتولیک و پیروان جنبش پروتستان تحت رهبری مارتین لوتر، جوامع پروتستان به تدریج شروع به اعلام مخالفت خود علیه دادگاه­های تفتیش عقاید کردند و حقانیت و صلاحیت این دادگاه را زیر علامت سوال قرار دادند. اما کلیسای کاتولیک به بهانه دفاع از مذهب و جلوگیری از گسترش لامذهبی همچنان از ادامه کار دادگاه های تفتیش عقاید حمایت کرد.

پایان کار دادگاه‌های تفتیش عقاید در قرن 19 و 20 میلادی

عوامل چندی سبب توقف فعالیت دادگاه­های تفتیش عقاید دراروپا و در مستعمرات آفریقایی و آسیایی و آمریکایی شد که مهترین عوامل را می‌توان ظهور ناپلئون بوناپارت و لشکرکشی­ها و جنگ های دوران او در فرانسه و جنگ‌های استقلال طلبانه علیه ارتش استعماری اسپانیا درقاره آمریکا و نیز آغاز جنبش لیبرالیسم در ده‌های نخستین قرن 19 در اروپا دانست. تحت‌تاثیر این جنبش­ها دادگاه عالی پرتغال درسال 1821 دستور توقف فعالیت دادگاه­های تفتیش عقاید را در آن کشور صادر کرد  و آخرین حکم اعدام دادگاه تفتیش عقاید در اسپانیا در سال1826 در مورد یک معلم مدرسه به نام کایتانو ریپولی که به آموزش نوعی مذهب خداپرستی متفاوت با آموزه‌های عیسی مسیح متهم شده بود، با کیوتین به اجرا در آمد تا که سرانجام در سال 1834 بساط دادگاه­های تفتیش عقاید برای همیشه در اسپانیا برچیده شد. اما فعالیت دادگاه تفتیش عقاید تحت عناوین و اسامی دیگر زیر نظارت مستقیم پاپ اعظم کلیسای کاتولیک روم تا نیمه قرن 19 م ادامه یافت در جریان برپایی دادگاه تفتیش عقاید بنابر اطلاعات جمع آوری شده  از سوی تاریخ‌نگاران ده‌ها هزار نفر به جرم ارتداد وکفر به دادگاه تفتیش عقاید جلب و هزاران نفر از متهمان بعد از محاکمه‌های کوتاه به مجازات اعدام با کی            وتین طناب و یا زنده زنده در آتش سوزانده شدن محکوم شدند.