کودتا و ستایش شفافیت

از بعد از کشف و استخراج نفت در ایران و از زمانی که  به عنوان تامین کننده‌ی اصلی سوخت کشتی‌های جنگی و تجاری، کارخانجات و سایر صنایع، اهمیتی جهانی و استراتژیک پیدا کرد، مانند سایر کشورهای داری نفت، ایران هم در معرض سیاست‌های دول دارای قدرت قرار گرفت. دارسی تبعه ی بریتانیایی در 110 سال پیش که نخستین قرارداد نفتی با ایران را منعقد کرد هفت سال بعد از انعقاد آن به نفت رسید. این قرارداد 60 ساله که قرار بود 16 درصد سود خالص استخراج نفت را به ایران بدهد همیشه مورد اعتراض ایران بود تا اینکه در سال 1311 رضا شاه آن را پاره و به آتش انداخت. الغای یک طرفه ی این قرار داد از سمت ایران منجر به دخالت بریتانیا و شکایت علیه ایران در مجامع بین‌المللی شد. پس از برکناری رضا شاه در سال 20 و به سرکار آمدن محمد رضا شاه، در دوره‌ی تقریبا 12 ساله و تا پیش از کودتای 28 مرداد 32کشور فضای سیاسی نسبتا بازی را تجربه می‌کند که می‌بینیم احزاب و نشریات فعالیت خوبی دارند. پس از ترور رزم آرا و جو میهن دوستی که سراسر کشور را گرفته بود با به نخست وزیری رسیدن دکتر مصدق به اوج رسید. دغدغه ی دولت مصدق و برنامه‌ی اصلی او به اجرا درآوردن «قانون ملی شدن صنعت نفت» و برگزاری انتخابات آزاد بود.

 دکتر مصدق با توجه به پیش زمینه‌ی گفته شده راه سختی و البته مخالفانی سرسخت در پیش روی خود داشت. با وجود مذاکرات پی در پی بریتانیا و میانجیگری آمریکا و حتی شکایت انگلیس به دیوان لاهه و شورای سازمان ملل، هیچ کدام نتوانست تاثیری در ملی شدن صنعت نفت ایران داشته باشد. مصدق در لاهه و نیویورک به دفاع از حق مالکیت مردم برمنابع سرزمین خود پرداخت. اعتراض انگلیس و شرکت نفت آن و پی‌گیری‌های آنها در مجامع قانونی و بین‌المللی به جایی نرسید. نمی‌توان بدون نگاهی به این پیشینه‌ی تاریخی به انگیزه‌های همکاری انگلیس و آمریکا در دخالت در امور داخلی ایران که منجر به طراحی و اجرای کودتا ابتدا در 25 مرداد و بعد از آن 28 مرداد 32، شد به طور کامل پی برد. شاید بتوان به‌طور خلاصه موفق شدن در ایجاد شکاف میان نیروهای نهضت ملی چون دکتر مصدق و آیت‌الله کاشانی را عامل پیروزی کودتا دانست. در مورد نقش آمریکا در این کودتا همین نکته کافی است که در سال 2000 مادلین آلبرایت وزیر امور خارجه بیل کلینتون، در سال 2009 باراک اوباما رئیس جمهور و در سال 2011 هیلاری کلینتون وزیر امور خارجه وقت ایالات متحده به شکل رسمی از مردم ایران عذرخواهی کردند.

بر اساس قانون «آزادی دسترسی به اطلاعات» در ایالات متحده هر چند وقت یک بار بخشی از اسناد محرمانه روابط خارجی این کشور هم منتشر می‌شود. در تازه‌ترین مورد 1000 صفحه از اسناد مربوط به دوره‌ی سال های کودتا منتشر شده که بدون اینکه صاحب‌نظران کار سندشناسی و پژوهشی انجام داده باشند همه به صدور حکم خیانت برای برخی مشغول شدند! اسنادی که به گفته‌ی کارشناسان در آن بیش از 810 مورد نام اسامی و اماکن حذف شده است، دلیل آن هم مشخص نیست!

در حالی که در کشور شاهد راه اندازی سامانه ی «دسترسی آزاد به اطلاعات» هستیم که به موجب آن شهروندان می‌توانند اطلاعات لازم را از دستگاه های مختلف درخواست و به آنها دسترسی داشته باشند، باید هر گونه اقدامی در جهت شفافیت در اطلاع رسانی، اقتصاد و سیاست استقبال کرد. در شفافیت است که شاهد رشد پایدار خواهیم بود. در مورد اتفاقات تاریخ معاصر ایران هم باید به دور از هیجان زدگی به دنبال شفافیت بود تا بتوان به شناختی نزدیک به واقعیت رسید و از گذشته برای آینده درس گرفت.