سقط جنین غیر قانونی یک جرم کیفری است

مهدی سقیانی -کارشناس ارشد حقوق جزا و جرم شناسی

معانی لغوی سقط و جنین

واژه سقط کلمه ای عربی و از مصدر سقط و سقوط و به معانی شبنم یا برف فرو افتاده وبه شدت افتادن و بچه نارس ومرده که قبل از فرا رسیدن زمان ولادت از شکم مادر بیفتد و در انگلیسی نیز لفظ سقط معادل Abort که همانا بچه انداختن،سقط جنین کردن، کورتاژ کردن،

و Abortion را نیز مترادف آن و معانی سقط جنین عمدی و بچه اندازی غیر عمدی ترجمه  نموده است.کلمه جنین م واژه ای عربی و هموزن فعیل و از ریشه جن و اجتنان و به معانی پوشیده،اختفامرده درگور و بچه در شکم مادر اطلاق می گردد.(( الجنین، الولدمادام فی بطن امه لاستتاره فیه)) و بعضا به الولدمادام فی  الرحم و نطفه رشد کرده آمده است. اقای دکتر لنگرودی اظهار نموده اند که : (( فرزند مادام که در رحم مادر است جنین نامیده می شود و مبدا جنین ابتدا آبستنی است و منتهای آن لحظه ماقبل ولادت میباشد. ))سقط جنین به اخراج قبل از موعد جنین که قابل زیستن نباشد اطلاق و معادل عربی آن(الاجهاض)، (اسقاط)، (املاص) تعبیر گردیده و در رهنگ پزشکی نیز واژه سقط جنین با عبارات Abortion)) ،(کورتاژوسقط جنین عمدی)،(Embryo)،(نارس، جنین،اولیه)،(mbryo Abortion)آمده است.

از نظردکتر لنگرودی: (سقط جنین  جرمی است که نتیجه ان بيرون انداختن جنین از رحم باشدو فاعل جرم (اعم از پدر و مادریا ثالث)قصد این نتیجه را داشته باشد خواه وسایلی به کار برده باشد خواه نه ، و مورد سقط جنین آن است که جنین عادتا بعداز سقط قابل ادامه زندگی نباشد و به هر حال زنده ساقط شدن مانع صدق این جرم نیست ولی ممکنست سقط جنین در نتیجه جرم دیگری ( از قبیل ضرب) حاصل شود و عنوان جنین هم صدق نکند و مواردیکه سقط را قانون تجویز می کندجرم سقط صدق نمی کند و هرگاه جنین قبل موقع طبیعی به علت داخلی (بدون تحقق جرمی) ساقط شود درعرف عام سقط جنین گویندولی این سقط موضوع آثار حقوقی نیست و معنی در اینجا لازم است نه متعدی.

در پزشکی قانونی نیز به اخراج عمدی یا مصنوعی یا خروج خودبخود حمل قبل از موعد طبیعی زایمان سقط جنین گفته شده ولیکن از جانب فقهای اسلامی و قانونگذار ایرانی تعریفی از سقط جنین ارائه نگردیده وصرفا  به حالات و انواع و مقدار دیه آن اکتفا نموده اند .

برخی مولفان خارجی  و ایرانی  نیز تعاریفی را از سقط جنین ارائه نموده اند از جمله  : آقای گارو : (سقط جنین  را عبارت از اخراج عمدی و قبل از موعد حمل دانسته) وآقای گارسون نیز:( سقط جنین رابه منقطع ساختن دوران طبیعی بارداری تعریف نموده اند و آقای دکتر ایرج گلدوزیان نیز : سقط جنین را عبارت از: (خاتمه دادن به دوران حاملگی،خواه از راه سلب حیات از جنین در حالیکه در رحم بوده است خواه از طریق اخراج آن قبل از موعد طبیعی به نحویکه قابل زیستن نباشدو آقای دکتر میر محمد صادقی نیز : آنرا ختم حاملگی قبل از قابلیت حیات یافتن آورده است.و لذا می توان از نظر حقوقی سقط جنین را به معنای هر گونه اعمال مجرمانه ای دانست که موجب توقف دوران تکاملی جنین و اخراج قبل از موعدطبیعی خواهد شد آورده اند.بنابراین سقط جنین عبارت است از : (انجام هر گونه عمل مجرمانه عمدی و غیر عمدی برروی زن حامل، مشروط بر اینکه موجب متوقف ماندن دوران تکامل و مراحل حیات جنینی شده و یا به سلب حیات از حملی که قابل زیستن است منجر گردد. لیکن معنایی که از سقط جنین در نظر است همان سقط جنین عمدی است که که به 2 صورت انجام می گیرد :1)سقط جنین قانونی(درمانی) ،2)سقطهایی که در قانون مجازات اسلامی قابل مجازات دانسته شده،الف)سقط جنایی ب)// غیر قانونی.

علمای حقوق در تعریف سقط جنین اتفاق نظر کامل نداشته و درقوانین جزایی ایران چه قبل وچه بعد انقلاب نیز تعریفی از سقط جنین ارائه نگردیده و صرفا در هر مورد به ذکر موضوع و مجازات آن اکتفا گردیده واز آنجاییکه قانونگذار در تدوین ق.م.ا باالصراحه مبدا حیات جنینی را مورد حمایت قرار داده است مبهم بوده و جنین از همان ابتدای تکوین، موجودی زنده؛ پویا ودر حال تکامل دانسته شده  ودرشریعت و قوانین جزایی ایران ، حتی قبل از ولوج روح دارای حقوقی می باشد.

در قانون نامه حمورابی در حدود 1800 سال قبل میلاد و سایر قانون نامه های مهم دوران باستان ، سقط جنین همچنان موضوع مطرحی بوده ودر یونان باستان سقط جنین جایگاه خوبی نداشته و جهت کنترل جمعیت از آن استفاده می  شده  وایرانیان نیز  از قدیمی ترین مللی بودند که به زیانهای فاحش فردی و اجتماعی این جرم پی برده و برای دوری جستن از آن در قوانین خویش آورده اند .

مع الوصف عوامل ایجادکننده سقط جنین در زنان شامل 2 دسته عمده می گردد که عبارتند از :

1-عوامل جنینی که شامل :الف)نمو غیرطبیعی تخم که در 40 % موارد اختلال رشد منجر به سقط جنین خودبخود می شود

ب) ناهنجاریهای ارثی و ژنتیکی جنین بوده

2- عوامل مربوط به مادر:الف) بیماریهای عفونی مادر،ب) بیماریهای مزمن ناتوان کننده ،ج) بیماریهای غددد) مصرف دارو وعوامل محیط،ه) عدم پذیرش ایمنی بدن ع) ناهنجاریهای رحمی ،ی) نارسایی دهانه رحم

برخی روشهای سقط جنین در جوامع اولیه

در جوامع قبیله ای باستانی ، سقط عمدتا با استفاده از گیاهان و علفهای زهرآگین و ابزارهای نوک تیز و بافشارهای شدید به ناحیه شکم صورت می گرفت تا منجر به خونریزی گردد. در میان اقوام قدیم، فلاسفه یونانی از محدود علمایی بودند که با سقط جنین بصوت عادی برخورد داشته اند و مطالعه کتب قدیمی نشانگر آنست که یونانیان داروهای متعددی برای سقط بکار برده و وسایلی نیز برای تحصیل این عمل داشته اند .

.برای انجام سقط جنین روشهای متفاوتی بکار می رود که  می توان آنها را به 2 دسته کلی تقسیم نمود:

1-آسیب موضعی: در این مورد روشهای مختلفی وجود دارد و به این جهت ممکن است ابزار و وسائلی مثل کورت و پنس مخصوص توسط پزشک یا ماما بکار رفته و یا آنکه از میل بافتنی و سنجاق سر خود زن حامله یا قابله های محلی استفاده کند که بهر حال استفاده ناشیانه از آنها می تواند منجر به صدمات وخیم و جبران ناپذیری در دستگاه تناسلی گردد .

الف)از سایر روشها می توان استفاده از سرنگ و وارد کردن آب صابون یا مواد ضدعفونی کننده به داخل رحم نام برد.

ب)روش استفاده از خمیر و داروهای سقط آور بوده و ماماهای محلی و خانگی نیز ممکن است داروهای ملین ، سموم گیاهی ، مواد تونیک و . . . و یا برخی افراد مواد سوزاننده نظیر پرمنگنات پتاسیم را بصورت قرص بکار برده و گروهی نیز  از داروهایی مانند ترکیبات ارگوت ، کینین و فلزات سنگین مانند سرب و جیوه استفاده می نمودند.

ج) استفاده از داروها و سموم که همیشه در میان زنان جهت ختم حاملگی های ناخواسته مانند: سروکوهی ، حنا ، پونه و حنظل و یا از ترکیباتی ارگو ،‌سرب و عصاره هیپوفیز و یا ترکیب حنظل و روغن کرچک و یا عصاره هیپوفیز و ترکیبات پروستاگلاندین که امروزه بعضا تجویزمی شوند.

د) روشی دیگر گشاد کردن دهانه رحم بطور مصنوعی است که با این کار ،‌انقباضات رحمی آغاز و رفته رفته جنین ساقط می شود و یا از ترکیبات گیاهی خاصی مانند لامیناریا استفاده می کنند .

2- اعمال خشونت کلی : این نوع که تقریبا در همه جوامع قابل استفاده بوده است خشونت فیزیکی است که بصورت ورزشهای سخت و طاقت فرسا ، بلندکردن اجسام سخت و سنگین و .. . میباشد.

ح) روش معمول دیگر که قرار دادن مواد شیمیایی داخل رحم بود .

خ) استفاده مستقیم از آلات معمولی جهت سقط مانند استفاده از میله های بافتنی یا میله های چرخ دوچرخه و . . .

برخی روشهای سقط جنین در حال حاضر

در حال حاضر سقط جنین حسب فرهنگهای متعدد استفاده می گردد .فرضا زنان آفریقایی با فرو نمودن شاخه درختان یا ریشه گیاهان در دهانه رحم خود توسط مامای محلی یا درمانگر سنتی ویا زنان زامبیای با خوردن مواد شوینده یا بنزین یا مصرف بیش از حد داروهایی مانند آسپرین و کلروکین ودر مناطق روستایی اندونزی و تایلند با وارد نمودن فشارهای شدید به ناحیه شکم عمل سقط را انجام می دهند و در آمریکای لاتین استفاده از لوله ، دشنه ، شمشیر ، سوزن بافتنی ، ماده سوزآور ، چای و داروهای گیاهی جهت سقط استفاده نموده و در برخی قبایل هند نیز از دارویی استفاده می گردد که نه تنها جنین را ساقط می کند بلکه از حاملگی بعدی نیز ممانعت می کند. در ایران نیز استفاده از داروها و سموم ، خشونت جسمانی ،‌تزریقات خیلی سرد واژینال ، تزریقات داخل رحمی و دستکاری ناحیه ای با مواد شیمیایی و استفاده از برخی گیاهان و . . . و بعضا از مواد شیمیایی در گردن رحم مانند سدیم یا داروهایی مانند اکسی توکسین ، ترکیبات پروستاگلاندین ، کلروکین و . . . و بعضااز سمومی مانند: سموم نباتی از جمله آپیول یا اسانس جعفری و ارگودوسل و سموم معدنی مانند سوزاستات سرب و فسفر سفید و املاح کینین ،  نئوستیگمین پرمنگنات دوپتاس و یا سرب ، سگاله « ارگوت » ،‌عصاره هیپوفیز و . . .ویااز داروهایی مانند روغن کرچک و حنظل و . . که به شکل مسهل قوی عمل می کنند . همچنین  از آلات سقط متعددی مانند پروبهای جراحی تا آلات ساده تر مانند میله چوبی یا فلزی برای سقط استفاده نموده و چنانچه توسط شاغلان حرفه پزشکی که از آناتومی بدن و روشهای استریل کردن آگاهی دارند استفاده شود خطر کمتری دارد.

امروزه استفاده غیرقانونی از موادی مانند خمیر یوتوس که حاوی صابون ، تیمول و یدید پتاسیم و استفاده از آسپیراسیون به کمک سرنگ روشی و گشاد کردن دهانه رحم و از ترکیبات گیاهی خاص مانند لامیناریا نیز استفاده میگردد .

برخی نظریات در باب سقط جنین

بطور کلی سه نظریه نسبت به مسئله سقط جنین وجود دارد:

نظریه آزادی مطلق سقط جنین: برخی کشورها در چند دهه اخیر سقط جنین را آزاد اعلام داشته اند که  سقط جنین باید در بیمارستانها و موسسات مجهز پزشکی و تحت نظر متخصص صورت پذیرد.

نظریه ممنوعیت مطلق سقط جنین: این گروه معتقدند که حیات موهبتی الهی است و کسی حق ندارد آنرا سلب نماید و از نظر پزشکی هم از لحظه انعقاد نطفه ، جنین یک موجود زنده محسوب شده و احدی حق ندارد این حیات را بستاند

نظریه آزادی نسبی سقط جنین: این نظریه بیشترین طرفدار را در میان کشورهای متعدد جهان داشته و حقوق ایران نیز به نظر میرسد بیشتر متمایل به این نظریه باشد . بخش عظیمی از نظامهای حقوقی دنیا سقط جنین را در شرایط و اوضاع و احوالی خاص و قانونی تلقی نموده و خارج از آنرا ممنوع و قابل کیفرمیدانند..  حقوق اسلامی از همان بدو انعقاد نطفه و متعاقبا جنین حمایت قانونی نموده و توجها به مراحل متعدد حیات جنینی ، برای اسقاط آن مجازاتهایی در نظر گرفته است.

گفتار پنجم:‌انواع سقط جنین و بررسی برخی مواد ق.م.ا

مبحث اول : سقط جنین ازنظر پزشکی قانونی

1. سقط جنین خوبخودی یا عادتی: در این نوع سقط معمولا مادر مبتلا به یک عیب تشریحی یا عیب لگنی یا نقایص تغذیه ای و با اشکال ژنتیکی یا اختلال هورمونی بوده و با کوچکترین پیشامد در زندگی دچار سقط جنین می شوند و لذا این نوع سقط به انواعی تقسیم می شود:

الف) تهدید به سقط   ب)سقط غیرقابل اجتناب   ج)سقط ناقص    د)سقط کامل     ر)سقط فراموش شده   ذ)سقط مکرر

2. سقط جنین راجعه 3.سقط جنین انتخابی (ارادی) 4.سقط جنین ضربه ای 5. سقط جنین جنایی یا عمدی

آن دسته از سقط هایی که عمدا خواسته شود به حاملگی پایان داده و جنین را سقط نمایند

6. سقط جنین غیرقانونی: در موارد بسیاری بعضا در درمانگاههای تخصصی غیر از زنان و زایمان، بسیاری از دانشجویان رشته پزشکی، پرستارها، ماماها، تزریقاتی ها و حتی افرادی که بدلیل مختلف از قوانین پزشکی در استفاده جعلی از عنوان پزشک تحت پیگرد قانونی اند مبادرت به سقط جنین می کنند و ماهیت و عمل غیرقانونی هم ایجاب می نماید که در محیطی بی سر و صدا و مخفیانه و با کمترین نمود علنی صورت پذیرد . لذا مخفی گاههای سقط جنین برای متخلفان این عمل ، عاملان و مراجعان چندان زیاد نیست . زیرا بسیار کم اتفاق می افتد که ماموران بتوانند موفق به کشف این مخفیگاه ها یا دستگیری عوامل سقط جنين شوند . زیرا با وجود تراکم چشمگیر تقاضا ، هر لحظه و هر زمان ممکن نیست که بشود اثری از فعالیتهای چنين اشخاصی بدست آورد . لذا دست پزشکی قانونی نیز از آمار سقط جنین های غیرقانونی خالی است .از آنجاییکه جنین از گذشته های دور دارای ارزش و حرمت بوده و سقط جنایی و بعضا سقط درمانی را هم عملی ناپسند و توام با کیفر می دانستند و در مواد 209 ، 211 ، 213 از قانون حمورابی دیده شده واز نظر پزشکی هم حداقل از زمان بقراط سقط جنین عملی ناپسند بوده است در قانون مجازات اسلامی نیز به تبعیت از قرآن کریم ،‌در ماده 716 برای جنین 6 مرحله را قائل گردیده ولذا

می توان دریافت  که طول عمر جنین تنها در میزان دیه متفاوت است و تاثیری در نوع مجازات مرتکب سقط با عنایت به قانون مجازات اسلامی نداردو برای اینکه جرم سقط جنین بوقوع بپیوندد اجتماع شرایط ذیل لازم است :

الف) جنین انسان وجود داشته و زنده هم باشد .   ب) از بین رفتن جنین    ج) از بین رفتن جنین اعم است از اینکه در رحم مادر ، یا متعاقب خروج و بعلت فقدان قابلیت زیست مستقل محقق گردد .   د) خروج جنین از رحم مادر شرط لازم برای تحقق سقط نیست و سلب حیات از او کافی به مقصود است    ح) عملی انجام و آن عملی مثبت و مادی روی زن حامله بصور مباشرت یا معاونت صورت گیرد .

7. سقط جنین قانونی: خاتمه بارداری قبل از رسیدن جنین به مرحله حیات در مواقعی که بارداری برای مادر عوارضی را به دنبال داشته باشداز لحاظ قوانین ایران تنها مورد مجاز سقط جنین ، سقط درمانی است و قانونگذار ایران از بین 4 نظر پیرامون جواز یا حرمت سقط جنین ، تنها یک مورد را قانونی شناخته و آن جواز سقط قبل از ولوج روح با شرایط خاص و حرمت سقط جنین بعد از ولوج روح بطور مطلق بوده و  توجها به بند 6 م 716 ق. م. ا. دیه جنین که روح در آن دمیده شده براساس جنسیت  معادل دیه کامل انسان لحاظ و با تصریح م 306 ق. م. ا. مصوب سال 92 ،‌سقط جنین در هیچ یک از مراحل رشد قتل نبوده و حتی در صورت عمدی بودن موجب قصاص محسوب نداشته است .مواد 622 ، 623 و 624 ق.م.ا اختصاص به سقط جنین های عمدی داشته ، ولی سقط جنین های غیرعمدی نیز موضوع حکم قانون قرار گرفته است . در کلیه سقط جنین های غیرعمدی که از سوی غیرمادر انجام میگیرد نیز ، پرداخت دیه جنین علاوه بر دیه جنایت بر مادر ، الزامی است .

سایر سقط جنین های مجرمانه عبارتند از : شبه عمد ، خطای محض و ناشی از تقصیر .

طی  مواد 19 و 122 ق.م.ا سال 92 شروع به سقط جنین موضوع ماده 624 از جانب طبیب ، ماما ، داروفروش یا اشخاصی که تحت این عناون اقدام نمایند قابل ارتکاب بوده و با حبس تعزیری یا جزای نقدی درجه 6 قابل مجازات می باشد وفق م 122 ق.م.ا سال 92 شروع به ارتکاب جرایم از لحاظ مادی غیرممکن نیز در صورتیکه رفتار ارتکابی ارتباط مستقیم با ارتکاب جرم داشته باشد در حکم شروع به جرم است . لذا ، شروع در سقط جنین از نظر عنصر مادی تابع مقررات شروع به سایر جرایم بوده و اگر مرتکب رفتار فیزیکی را آغاز نموده ولیکن مانع خارجی که از اراده مرتکب خارج است مانع پایان یافتن این رفتار شده یا رفتار فیزیکی به پایان برسد اما مانع خارجی ، مانع تحقق نتیجه شود شروع در سقط جنین محقق گردیده است . هرگاه بر اثر اقدام مرتکب مادر نیز مجروح یا فوت نماید و مرتکب بدلیل ایراد جراحت به مادر یا کشتن وی قصاص نگردد از موارد تعدد معنوی بوده و ضمن پرداخت دیه ، مجازات تعزیری به موجب م 131 ق.م.ا اعمال می گردد .بنابراین: ق.م.ا ، 3 نوع مجازات تعزیری: 1)حبس تعزیری درجه 5 برای سقط جنین از راه ضرب یا اذیت و آزار یا فراهم کردن وسایل وجنین توسط پزشک و ماما و داروفروش  2) حبس تعزیری درجه 6 برای سقط جنین از راه دادن ادویه یا وسایل دیگر   3) حبس تعزیری درجه 7 برای راهنمایی به استعمال ادویه یا وسایل دیگر و در همه موارد دیه نیز باید پرداخت شده ودر صورت معاونت ‌به هر شکل دیگری غیر از موارد مصرح در مواد 623 و 624 ق.م.ا( تعزیرات) انجام شود مجازات معاون طبق بند ت از ماده 127  ق.م.ا عبارت از یک تا دو درجه پایین تر از مجازات مباشر بوده و چون مباشر مجازات یک تا 3 سال حبس را وفق ماده 622 ق.م.ا  برای وی مقرراست وبراساس ملاک ماده 19 ق.م.ا درجه 6 محسوب گردیده و مجازات معاون ، حبس تعزیری درجه هفت یا هشت بوده ووفق مواد ق.م.ا مصوب 92 و خصوصا م 127 که معاون جرم را کسی می داند که شخصا در  ارتکاب عنصر مادی قابل استناد به مباشر یا شرکای جرم دخالت نداشته و تنها در ارتکاب جرم از  طریق رفتار مادی ولی متمایز از عنصر مادی نفس جرم با قصد مجرمانه همکاری داشته باشد.