بررسی تابعیت و ازدواج اتباع ایرانی و خارجی

تابعیت تعلق حقوقی و معنوی شخص به یک دولت است. شخصی که تبعه یک کشور باشد از حقوق و تکالیفی برخوردارشده و وجود علقه تابعیت میان فرد و دولت سبب می‌‎گردد که فرد در همه کشورهای بیگانه از حمایت سیاسی دولت متبوع خویش بهره‌مند گردد. موضوع تابعیت در قانون مدنی ایران طی مواد ۹۷۶ تا ۹۹۱ مقررات مربوط به تابعیت ایران و حقوق و تکالیف آن را مشخص نموده  و از  راه‌هاي تحصيل ان ازدواج بوده  كه بند 6 ماده 976 قانون مدني نيز مقرر نموده است.

وفق آمار اعلامی مسئولان وزارت کشور ایران در سال ۱۳۹۲تعداد 000/۵۰۰/1 تبعه افغانستان دارای مجوز در ایران ساکن بوده‌اند. برآوردهای غیررسمی حاکی از وجود همین میزان مهاجر بدون مجوز در ایران است هرچند مدیرکل آسیای غربی وزارت خارجه کل تعداد مهاجران افغانستانی را 000/۲۰۰/5 نفر اعلام کرده بود.

پرداختن به این ازدواج‌ها زمانی اهمیت بیشتری می‌یابد که فرزندانی بسیار از این طریق به وجود آمده که درگیر مسائل حقوقی فرسایشی همچون  تابعیت، اقامت، حقوق فرزندان ناشی از این وصلت‌ها و به تبع آن محرومیت از حقوق مدنی، سیاسی ناشی از تابعیت میشوند. 32 هزار کودک بدون هویت و شناسنامه حاصل ازدواج زنان و دختران ایرانی با اتباع بیگانه و همچنین  روزانه پنج ازدواج میان اتباع خارجی با ایرانی ثبت قانونی می‌شود. آمارهای غیررسمی عددی بیش از این را نشان می‌دهد که متاسفانه فرزندان حاصل از این ازدواج قربانیان این اتفاق بوده و لازم به ذکر است که  تعداد چهار هزار و 500 کودک بی هویت سهم سیستان و بلوچستان است. نماینده مردم مشهد و کلات در مجلس شورای اسلامی ایران در سال ۱۳۹۵ جمعیت فرزندان حاصل از ازدواج بانوان ایرانی با مردان غیرایرانی را بین ۸۰۰ هزار نفر تا یک میلیون نفر اعلام کرده است که باوجود سکونت در ایران، حقوق و تکالیف آنها تعریف نشده است.

قانون مدنی ایران در مواد ۹۶۱ الی ۹۶۵ در پیرامون این موضوع احکامی دارد در ماده ۱۰۶۰ همان قانون ازدواج زن ایرانی با تبعه خارجه را منوط به اجازه مخصوص از طرف دولت نموده است. آیین‌نامه اجرایی این ماده مصوب ۱۳۴۵ تکالیف و تشریفات کسب اجازه مذکور را توضیح داده است. از طرفی ماده ۲۰ قانون حمایت خانواده ثبت ازدواج دائم را الزامی و عدم ثبت آن را برای مرد مستوجب مجازات دانسته وطبق ماده  13 ق.ث.ا،  ولادت واقع در خارج از کشور باید  به وسیله ماموران کنسولی ایران در دفتر ثبت کل وقایع به ثبت می رسد.

از موارد محرومیت  فرزندان حاصل از ازدواج زن ایرانی با اتباع بیگانه از تابعیت ایرانی :

1). مرد خارجی به دلیل ازدواج با زن ایرانی تبعه ایران محسوب نمی‌گردد و فرزندان آنها نیز تابعیت پدر را نخواهند داشت.

2).اگر این فرزندان در خارج از کشور متولد شوند، خارجی بوده  و اگر در ایران متولد شوند، طفل تا سن 18 سالگی نرسیده باشند، تبعه ایران محسوب نشده  و نمی‌توانند شناسنامه ایرانی اخذ نماید.

3). در وضعیت کنونی تنها راه برای این گونه فرزندان اخذ شناسنامه از کشور متبوعشان است .

4). این افراد متولد شده در ایران تنها می‌توانند بعد از رسیدن به سن هجده سال تمام، تقاضای تابعیت ایرانی نمایند.

5). این افراد در صورت نداشتن سوءپیشینه کیفری یا امنیتی و اعلام رد تابعیت غیرایرانی به تابعیت ایران پذیرفته می‌شوند. البته این فرزندان قبل از تحصیل تابعیت، نیز مجاز به اقامت در ایران می‌باشند. اما همچنان عدم تعلق تابعیت ایرانی تا قبل از 18 سالگی از  تبعات لاینحل فرزندان حاصل از این ازدواج‌ها می باشد.

قانون مصوب  مجلس شورای اسلامی مقرر می‌دارد، فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان خارجی که در ایران متولد شده یا حداکثر تا یک‌ سال پس از تصویب این قانون در ایران متولد می‌شوند، می‌توانند بعد از رسیدن به سن هجده سال تمام تقاضای تابعیت ایرانی نمایند. این افراد در صورت نداشتن سوءپیشینه کیفری یا امنیتی و اعلام رد تابعیت غیرایرانی به تابعیت ایران پذیرفته می‌شوند. وزارت کشورنیز باید نسبت به احراز ولادت طفل در ایران و صدور پروانه ازدواج موضوع ماده (1060) قانون مدنی اقدام ‌نماید و نیروی انتظامی نیز با اعلام وزارت کشور پروانه اقامت برای پدر خارجی مذکور در این ماده را صادر می‌کند. فرزندان موضوع این ماده قبل از تحصیل تابعیت نیز مجاز به اقامت در ایران هستند. از تاریخ تصویب این قانون کسانی‌که در اثر ازدواج زن ایرانی و مرد خارجی در ایران متولد شوند و ازدواج والدین آنان از ابتدا با رعایت ماده ‌(1060) قانون مدنی به ثبت رسیده باشد، پس از رسیدن به سن هجده سال تمام و حداکثر ظرف مدت یک‌سال، بدون رعایت شرط سکونت مندرج در ماده (979) قانون مدنی به تابعیت ایران پذیرفته می‌شوند.

ازدواج‌ اتباع‌ خارجی‌ مقیم‌ ایران‌ با اتباع‌ ایرانی‌

به‌ طور کلی‌ ازدواج‌ اتباع‌ خارجی‌ مقیم‌ ایران‌ با اتباع‌ ایرانی‌ به‌ دو دسته‌ تقسیم‌ می‌شود:

1). مرد ایرانی‌ که‌ در خواست‌ ازدواج‌ با زن‌ خارجی‌ را دارد. چنانچه‌ زن‌ خارجی‌ دارای‌ دفترچه‌ پناهندگی‌ و یا گذرنامه‌ و اقامت‌ مجاز در ایران‌ باشد مراحل‌ اجرای‌ ثبت‌ ازدواج‌ از طریق‌ نیروی‌ انتظامی‌ ج‌.ا.ا اداره‌ امور اتباع‌ خارجه‌ استان‌ مربوطه‌ انجام‌ و جهت‌ بانوی‌ خارجی‌ پس‌ از ثبت‌ قانونی‌ ازدواج‌ شناسنامه‌ ایرانی‌ صادر می‌گردد.

2). مرد خارجی‌ که‌ درخواست‌ ازدواج‌ با زن‌ ایرانی‌ را دارد که‌ در این‌ خصوص‌ پروانه‌ از طریق‌ استانداری‌ صادر می‌شود.

برابر ماده 1060 قانون مدنی: ازدواج زن ایرانی باتبعه خارجی در مواردی هم که مانع قانونی ندارد، موکول به اجازه مخصوص از طرف دولت بوده و   وفق ماده 987 قانون مدنی، زن ایرانی مجاز به ازدواج با تبعه خارجی است. وقتی  زن و شوهر از جهت تابعیت به مانند ازدواج، زن تبعه ایرانی با مرد تبعه خارجی، دارای اختلاف باشند، این قاعده که نکاح، تابع قانون ملی زن و شوهر است ، هم در قانون ایران و هم در قانون بیشتر کشورها اجرا می شود و مادام که زوجین، هر دو تابع یک دولت باشند، ولی هر گاه زن و مرد تبعه یک دولت به ترتیب فوق نباشند؛ اجرای قاعده مذکور برخلاف شقوق ردیف یک و 2موجد اشکال خواهد بود.

طبق ماده 964 ق.م، روابط بین ابوین و اولاد، تابع قانون دولت متبوع پدر است، مگر آنکه نسبت طفل به مادر مسلم باشد. در صورت وحدت تابعیت بین ولی و مولی علیه، قانون دولت متبوع آنها حاکم است، لکن در صورت تعداد تابعیت فی مابین و بروز اختلاف در مورد حق حضانت یا اداره کردن اموال مولی علیه، موجب ظهور اختلاف در قانون و دادگاه حاکم خواهد شد. وفق ماده 965 ق.م ؛ ولایت قانونی بر طبق قوانین دولت متبوع مولی علیه خواهد بود.

در مورد ازدواج اتباع ایرانی و خارجی  در صورتیکه الف) زن خارجی: طبق بند۶ ماده۹۷۶ قانون مدنی هرزنی که همسر ایرانی اختیار کند تبعه ایران محسوب شده و میتواند شناسنامه ایرانی دریافت و از حقوق مقرر برای اتباع ایران برخوردار باشد. براساس ماده۹۸۶ همان قانون زن خارجی بعداز طلاق یا فوت شوهر ایرانی می‌تواند به تابعیت اول خود رجوع نماید.  ب) مرد خارجی: شاید انگیزه برخی ازاتباع خارجه از ازدواج بازن ایرانی امید به کسب تابعیت ایران باشد لیکن قانون ایران ازدواج بازن ایرانی را مجوز  کسب تابعیت ایران ندانسته و این مردان می‌بایست مثل همه متقاضیان در چارچوب ماده۹۷۹ برای کسب تابعیت ایران اقدام کنند. اینکه وضعیت حقوقی تابعیت فرزندان با توجه به سیستم حقوقی تابعیت ایران که به سیستم خون معروف است وحسب بند۲ ماده۹۷۶ قانون مدنی، فرزندان حاصل از ازدواج مرد ایرانی با زن خارجی، تبعه ایران محسوب میشود لیکن فرزند حاصل از ازدواج زن ایرانی بامرد خارجی، تبعه ایران محسوب نشده و بایستی در چارچوب مقررات ماده ۹۷۹ همان قانون تقاضای تابعیت ایران را بکنند  و لذا باید اشعار داشت که :

1). امكان ازدواج زن ايراني با تبعه خارجي در قوانين ايران پيش‌بيني وبرابر ماده 987 قانون مدني، زن ايراني مجاز به ازدواج با تبعه خارجي بوده و با وقوع اين امر، آثار حقوقي متعددي نيز بر احوال شخصيه وي مترتب مي‌گردد.

2). در اثر ازدواج زن ايراني با تبعه فوق، تابعيت ايراني نامبرده به قوت خود باقي خواهد ماند، مگر آن كه مطابق قانون دولت متبوعِ شوهر، تابعيت اين كشور به واسطه وقوع عقد به زوجه تحميل گردد.

3). متعاقبِ فوت شوهر و يا تفريق في‌مابين، با تقديم درخواست به وزارت امور خارجه، به انضمام ورقة تصديق فوت شوهر يا سند جدايي و متاركه، تابعيت نخستين (ايراني) زن با كليه حقوق و امتيازات مربوطه، مجدداً به او تعلق خواهد گرفت.