در جامعه ای كه بیكاری یكی از پدیده های جدی اجتماعی و اقتصادی آن محسوب می شود، جایگاه بیمه بیكاری بشدّت اهمیت دارد و توجه به آن می تواند برخی از مسائل و مشكلاتی را كه بر زندگی خانوادگی و اجتماعی شخص بیكار تأثیر گذار است، مهار كند. همچنین در شرایط رکود اقتصادی با کاهش فشار از طریق تأمین حداقل معیشت کارگران، امکان انعطاف پذیری با شرایط بازار بگونه ای فراهم خواهد شد که در نهایت از سقوط در ورطه مسائل جرم خیز خواهد کاست. اکنون بشرح ذیل به تبیین چگونگی پوشش بیمه بیکاری، پرداخته خواهد شد.
قراردادی بیش از هر قشر دیگری تابع شرایط روز فعالیت خویش هستند. بعلاوه، عمدتاً شبیه مستخدمین پیمانی یا رسمی دولتی و یا بخش های عمومی مانند بانكها و شهرداریها، دفتر نشین و اداره ای نیستند تا پشت میز بنشینند و به كلام یا قلم خود تكیه دهند. بلکه باید فعالیت عینی و فیزیكی جاری باشد تا آن ها كارگر بمعنی آنچه تا كنون تعریف شده قلمداد شوند.
گروه های مشمول بیمه بیکاری
در وضعیت فعلی در برخورد با مسئله بیمه بیكاری آنان به چند گروه تقسیم می شوند:
- كارگرانی كه در نهادهای دولتی و عمومی كار می كنند و با شركتی قرارداد بسته اند و بیمه نیز هستند.
- كارگرانی كه دربخش خصوصی كار می كنند و بیمه هستند.
- كارگرانی كه قرارداد پیمانی ( شبه رسمی) با نهادهای دولتی بسته اند و بیمه هستند.
- كارگرانی كه در بعضی از كارخانجات یا واحدهای صنعتی دارای قرارداد دائم هستند.
- كارگرانی كه چه در بخش دولتی و چه خصوصی دارای قرارداد فصلی، كار معین یا موقت می باشند.
در هر پنج شكل مذكور ممكن است بیمه بیكاری آنان به سازمان تأمین اجتماعی توسط كارفرمایان پرداخته شده یا نشده باشد. بهمین لحاظ علیرغم بهره مندی از خدمات بیمه درمانی در طول خدمت، در صورت بیكاری جایگاه آنان ارتباط مستقیم با نحوه پرداخت یا قصور در پرداخت حق بیمه بیكاری به سازمان تأمین اجتماعی دارد. گرچه سازمان مزبور در هر حال موظف به پرداخت حق بیمه بیکاری است، اما چنانچه از پشتوانه كمتری برخوردار باشد قادر به پوشش مطلوب نخواهد بود.
دومین نكته ای كه در این ارتباط لازم به گوشزد می باشد این است كه رویه جاری مقرر می دارد كارگران قراردادهای دائم در صورتیكه در اثناء یا پایان قرارداد، بیكار شوند مشمول بیمه بیكاری می شوند. اما كارگران فصلی یا دارای قرارداد موقت (که ماهیت کار آنان غیر دائمی است) صرفاً در صورتیكه در حین كار اخراج شوند، می توانند از مزایای بیمه بیكاری استفاده كنند. بنابراین در صورت پایان مدت قرارداد های موقت و حتی تمدید مجدد جهاتی برای بهره مندی از مزایای مذكور وجود نداشته و لهذا نوع قراردادی كه بسته می شود تأثیر مستقیمی در چگونگی تحت پوشش یافتن آنها از بیمه بیكاری است. نتیجه اینکه با توجه به گسترش قراردادهای موقت، مسئله ای كه همواره نیروی کار از آن رنج می برد اینكه چرا قراردادهای آنها گرچه برای سالهای متمادی تمدید شود، باز هم آنان كارگران موقت تلقی می شوند.
یک- مقررات و شرایط جاری:
قانون بیمه بیكاری گروههای ذیل را از شمول قانون استثناء می کند.
1- بازنشستگان و از كار افتادگان كلی
2- صاحبان حرف و مشاغل آزاد و بیمه شدگان اختیاری
3- اتباع خارجی
البته با توجه به اینكه بازنشستگان و از كار افتادگان و صاحبان حرف و مشاغل آزاد و بیمه شدگان اختیاری خود بخود از مفهوم و تعریف كارگر خارج می باشند بهتر است در تعیین قلمرو بیمه بیكاری گفته شود: كلیه كارگران مشمول قانون تأمین اجتماعی تابع قانون كار بجز اتباع خارجی، تحت پوشش قانون بیمه بیكاری قراردارند.
لیکن در حال حاضر، كارگر تحت پوشش بیمه بیكاری چنانچه بدون میل و اراده خود بیكار شود می تواند از مزایای پیش بینی شده درقانون استفاده نماید.
حق بیمه بیكاری 3% مزد یا حقوق بیمه شده بوده و پرداخت آن بعهده كارفرماست و بسته به اینكه مدت اشتغال قبل از بیكاری او چه میزانی باشد مدت پرداخت مقرری مربوط متفاوت و به هر حال دارای سقف معینی است. در این گفتار بدواً شرایط استحقاق مزایای بیمه بیكاری و سپس میزان مقرری و مدت آن مورد بحث قرار می گیرد.
دو- شرایط استحقاق مزایای بیمه بیكاری
امكان بهره مند شدن از مزایای بیمه بیكاری مستلزم وجود شرایط ذیل است:
1- كارگر بدون میل و اراده بیكار شده و آماده به كار است، تشخیص بیكاری بدون میل و اراده و تعیین تاریخ وقوع بیكاری بیمه شده بعهده واحد كار و امور اجتماعی محل است.
بنابراین چنانچه قصور یا تقصیر كارگر در انجام كار یا وظایف محوله در مراجع حل اختلاف احراز شود چنین كارگری حق استفاده از مقرری بیمه بیكاری را نخواهد داشت.
درهمین ارتباط از سازمان تأمین اجتماعی پرسش و پاسخی به شرح ذیل به عمل آمده است:
سئوال: بیمه شده ای بدلیل قصور در انجام وظایف محوله از كار بر كنار و متقاضی دریافت مقرری بیمه بیكاری می باشد آیا فرد مورد نظر محق به دریافت مقرری بیمه بیكاری می باشد یا خیر؟»
پاسخ : بیكار شدگانی كه وفق مقررات قانون كار و حسب آراء مراجع حل اختلاف مقرر در قانون مذكور به دلیل قصور از انجام وظایف محوله توسط كارفرما اخراج می گردند محق به دریافت مقرّری بیمه نخواهند بود. البته ضمن تطبیق پاسخ مزبور با مفاد قانون لازم است واحدهای تأمین اجتماعی توجه نمایند كه تشخیص موضوع با واحد كار و اموراجتماعی محل خواهد بود و طبعاً با معرفی از واحد كار و امور اجتماعی لازم است بیمه شده بیكار تحت پوشش قرار گیرد و لذا مرجع تشخیص چنین موضوعی سازمان تأمین اجتماعی نیست.
از طرف دیگر در مواردی كه اخراج موجه باشد ولی بدون میل و اراده تلقی گردد، مثل مواردی كه بر اساس قانون كار اخراج موجه تشخیص می گردد، بیمه شده مشمول دریافت مقرری بیمه بیكاری خواهد بود. بدیهی است چنانچه حكم برگشت به كار كارگر صادر شود و كارگر بخواهد از اعاده به كار امتناع نماید این بیكاری با میل و اراده تلقی و مشمول استفاده از مزایای بیمه بیكاری نیست.
2- بیمه شده بیكار قبل از بیكار شدن حداقل 6 ماهه سابقه پرداخت حق بیمه بیكاری داشته باشد.
چنانچه بیكاری بوجود آمده ناشی از حوادث قهریه و غیر مترقبه مثل سیل، زلزله، آتش سوزی و جنگ و از این قبیل باشد ولی كارگر سابقه كار كمتر از شش ماه داشته و طبعاً حق بیمه مقرر او در مدت كاركرد پرداخت شده باشد، با چنین كارگری مثل اشخاصی كه حق بیمه شش ماه پرداخته اند برخورد شده و مشمول دریافت مقرری بیمه بیكاری خواهند بود.
در رابطه با پرداخت حق بیمه همانطور كه قبلاً اشاره شد پرداخت آن بعهده كارفرماست، چنانچه كارفرما به وظیفه قانونی خود عمل ننماید، این موضوع رافع مسئولیت سازمان تأمین اجتماعی در برقراری مقرری بیمه بیكاری نخواهد بود و همینكه ثابت شود كارگر در كارگاه مشمول قانون كار شاغل بوده مشمول بیمه بیكاری است و سازمان تأمین اجتماعی نیز وظیفه خواهد داشت حق بیمه وصول نشده را وفق ماده 50 قانون تأمین اجتماعی رأساً وصول نماید.
نكته دیگری كه لازم به ذكر است اینكه ضرورت ندارد حداقل شش ماه حق بیمه مزبور از طرف همان كارگاهی كه بیكاری ناشی از آن است پرداخت شده باشد تا كارگر مشمول دریافت مقرری بیكاری باشد، بلكه جمع مدت پرداخت حق بیمه در كارگاههای مختلف مبنای محاسبه مقرری مزبور است.
3- بیمه شده مكلف است ظرف 30 روز از تاریخ بیكاری با اعلام مراتب بیكاری به واحدهای كار و امور اجتماعی آمادگی خود را برای اشتغال اطلاع دهد.
چنانچه ظرف مدت مزبور موضوع به اداره كار و امور اجتماعی محل منعكس و بیكاری كارگر بدون میل و اراده تشخیص گردید حتی اگر این اعلام در اواخر مهلت مزبور باشد، پرداخت مقرری بیمه بیكاری از روز اول بیكاری او خواهد بود و در صورتی كه بنا به معاذیر موجه كارگر نتواند در مهلت یاد شده مراتب را به واحد كار و اموراجتماعی اعلام نماید، موضوع به هیأت حل اختلاف كارگر و كارفرما منعكس و چنانچه این اعلام تا 3 ماه از تاریخ بیكاری باشد، از طرف مرجع مزبور بررسی و با احراز عذر موجه بیمه شده بیكار به موجب رأی اصداری، موضوع از طرف اداره كار و اموراجتماعی به واحد تأمین اجتماعی مربوط منعكس و مقرری از روز اول بیكاری برقرار می شود. با گذشت سه ماه از تاریخ بیكاری، مراجعه او به مراجع قانونی و سازمانی تأمین اجتماعی میسر نبوده و نمی تواند تحت پوشش مزایای بیمه بیكاری قرارگیرد.
4- بیمه شده بیكار مكلف است در دوره های كارآموزی و سواد آموزی كه توسط واحد كار و اموراجتماعی و نهضت سواد آموزی یا سایر واحدهای ذیربط تعیین می شود شركت نموده و هر دو ماه گواهی مربوطه را به واحد تأمین اجتماعی تسلیم نماید.
بدیهی است در صورتی كه بیمه شده بیكار با سواد باشد موضوع سواد آموزی منتفی و صرفاً كارآموزی های ارائه شده شامل او خواهد بود.
سه- میزان مقرری بیكاری
میزان مقرری روزانه بیمه شده بیكار معادل 55% مزد یا كارمزد بیمه شده می باشد و چنانچه متأهل بوده و یا افراد تحت تكفل داشته باشد، برای هر نفر از افراد تحت تكفل تا چهار نفر،10% حداقل دستمزد روزانه به دریافتی او افزوده می شود به شرطی كه از 80% متوسط مزد دریافتی او در زمان اشتغال بیشتر نباشد و به هر حال دریافتی مقرری بیمه بیكاری نباید از حداقل دستمزد كارگر ساده كمتر باشد.
پس از اشتغال به كار مجدد بیمه شده بیكار، مقرری مزبور قطع می شود ولی چنانچه با معرفی واحد كار و امور اجتماعی به كاری گمارده شود و مقرری آن كمتر از مقرری دریافتی از بیمه بیكاری باشد، با اعلام این موضوع از واحد كار و امور اجتماعی به شعبه تأمین اجتماعی مربوط، ما به التفاوت آن توسط سازمان تأمین اجتماعی پرداخت می شود.
چهار- مدت پرداخت مقرری بیكاری
مقرری بیكاری از روز اول بیكاری قابل پرداخت است و سقف زمانی پرداخت برای مجردین تا 36 ماه و برای متأهلین و متكلفین تا 50 ماه از تاریخ بیكاری با توجه به سنوات پرداخت حق بیمه است.
در مورد افرادی كه دارای 55 سال سن و بیشتر می باشند، سقف زمانی مزبور رعایت نشده و پرداخت مقرری بیمه بیكاری تا باز نشستگی آنان ادامه می یابد.
چنانچه بیمه شده بیكار در اثناء استفاده از مقرری بیمه بیكاری به خدمت وظیفه اعزام شود یا زندانی گردد، چنانچه متأهل باشد مقرری بیمه بیكاری او قطع نمی شود ولی اگر مجرد باشد در اعزام به خدمت قطع شده و در مورد زندانی شدن درصورت مجرم شناخته شدن مقرری قطع و پس از رفع مانع و اعاده از خدمت یا آزادی، چنانچه بیكار باشد مشمول دریافت مقرری بیكاری مزبور خواهد شد.
اضافه می نماید چنانچه كارگر در چند نوبت مجزا از مقرری بیمه بیكاری استفاده نماید، جمع مدت با احتساب دوره های قبلی ملاك بوده و مازاد بر سقف زمانی قانونی پرداختی صورت نمی پذیرد، مضافاً مدت دریافت مقرری بیكاری جزء سوابق پرداخت حق بیمه از نظر بازنشستگی، از كار افتادگی و فوت محسوب می گردد.
در پایان این گفتار لازم به ذكر است که بهره مندی از مزایای بیمه بیكاری علی الاصول نباید مختص بیمه شدگانی باشد كه كار مستمر و یا اصطلاحاً قرارداد كار غیر موقت دارند، بلكه كارگرانی هم كه دركارهای مستمر قرارداد موقت دارند چه اینكه در اثناء كار بدون میل و اراده بیكار شوند و یا در پایان قرارداد به كارشان خاتمه داده شود مشمول مزایای بیمه بیكاری خواهند بود.